Vrijmaking

Nietzsche als sparringpartner bij het breken uit de gouden kooi

Ik verliet enkele jaren geleden mijn gouden kooi, wat gepaard ging met veel verwarring tijdens en na deze beslissing. Gelukkig vond ik steun in het werk van Joep Dohmen, die vooral bekend is door zijn publicaties over levenskunst. In zijn tekst Friedrich Nietzsche: het soevereine leven van de vrije geest heeft hij me laten kennismaken met Nietzsches beschrijving van het emancipatieproces dat iemand die naar vrijheid streeft, zal volgen.

Joep Dohmen stelt dat Nietzsche vrijheid niet beschouwt als het resultaat van een wilsbesluit, maar eerder als een continu leerproces in levenskunst. Om een vrije persoon te worden en te 'worden wie je bent', moet je volgens Nietzsche een soort therapie ondergaan, waarvoor hij termen gebruikt zoals gezondheidsleer, verlossingsleer, de grote vrijmaking en het vrijmakingsmysterie.

Ik herinner me nog levendig het moment waarop ik besloot om mijn baan op te geven. Het jaar voordien had ik veel moeite gehad met innerlijke waarde- en normenconflicten, waardoor het voor mij steeds moeilijker werd om de strategie van de organisatie op een authentieke manier uit te dragen. Achteraf gezien begreep ik dat deze worstelingen het gevolg waren van een poging om mijn beslissing te rationaliseren. 

(Nietzsche - Menselijk, al te menselijk, deel I – voorwoord, 3): 'Men mag vermoeden dat het voor een geest waarin het type van de ‘vrije geest’ eenmaal zijn volmaakte rijping en zoetheid zal bereiken, de beslissende gebeurtenis in een grote vrijmaking heeft bestaan, en dat hij daarvóór des te meer een geketende geest was […] Wat bindt het sterkst? Welke touwen zijn welhaast onbreekbaar? […] Het zijn hun hoogste ogenblikken zelf die hen het sterkst zullen binden, het duurzaamst verplichten.'

De echte beslissing overviel me plotseling en het leek alsof mijn lichaam het overnam. Terwijl ik groenten aan het snijden was in de keuken, zei ik tegen mijn vrouw: 'Ik stop!' Ze vroeg: 'Waar stop je mee?' en ik antwoordde: 'Met mijn job!' Daarna moest ik even gaan wandelen omdat mijn benen trilden. Op een of andere manier wist ik heel zeker dat dit een onomkeerbare beslissing was.

(Nietzsche - Menselijk, al te menselijk, deel I – voorwoord, 3): 'De grote vrijmaking komt voor aldus geketenden plotseling, als een aardschok: de jonge ziel wordt eensklaps geschokt, losgescheurd, uitgescheurd, – zij begrijpt zelf niet wat er gebeurt. Een aandrift en aandrang gebiedt en overmeestert haar als een bevel; een wil en wens ontwaakt om weg te gaan, waarheen ook, tot elke prijs; […] ‘Liever sterven dan hier te leven’ – zo klinkt de dwingende stem en verleiding: en dit ‘hier’, dit ‘thuis’ is alles wat zij tot dan had liefgehad!'

Joep Dohmen vat Nietzsches vrijmakingsproces, de overgang van de gebonden naar de vrije geest, samen in een aantal stadia: binding, losmaking, revolte, afwending, toenadering en tot slot de genezing van de vrije geest. Ik herkende me helemaal in het idee dat 'vrijheid begint met het verlangen om vrij te zijn en zelf de eigen koers te bepalen' en in Nietzsches beschrijving van de 'losmaking als een raadselachtig fenomeen'. Dohmen vat het als volgt samen: 'Nietzsche omschrijft de eerste act van de vrijheid als een complex amalgaam van gevoelens: minachting voor de oude plicht, schaamte over de breuk, nieuwsgierigheid naar de toekomst en triomf over het afscheid. Het voornaamste aspect van de ontbinding is een ‘wil tot een vrije wil.’ Hoe het vanaf daar verder moet, is dan nog lang niet duidelijk.'

Na het maken van mijn 'plotse' en 'onverwachte' keuze, heb ik nog vier maanden doorgewerkt om de continuïteit van het bedrijf te waarborgen. Het geeft me nog altijd een goed gevoel dat ik dit hoofdstuk in mijn leven op deze manier heb kunnen afsluiten.Tegelijkertijd was het ook een verwarrende tijd waarin ik worstelde met veel innerlijke vragen, zoals: 'Heb ik de juiste beslissing genomen? Zet ik te veel zekerheid op het spel? Breng ik mijn gezin onnodig in gevaar? Wat zijn mijn waarden?' Dohmen beschrijft een tweede stap in Nietzsches vrijmakingsproces als een vorm van revolteren of rebelleren: 'De gebonden geest is immers gewend te gehoorzamen en in te stemmen: zoals het gaat is het leven goed. Maar wie zich losmaakt en de vrijheid tegemoet treedt, begint met een sterke argwaan en scepsis: waarom gaat hier alles zoals het gaat? De rebel houdt alle bestaande waarden tegen het licht: welk belang zit erachter?'

(Nietzsche - Menselijk, al te menselijk, deel I – voorwoord, 3): 'Op de achtergrond van zijn doen en dolen – want hij is onrustig en doelloos onderweg als in een woestijn – staat het vraagteken van een steeds gevaarlijker nieuwsgierigheid. ‘Kan men niet alle waarden omkeren? En is goed misschien kwaad?'

Vervolgens begon ik aan mijn sabbatical, een welkome tussenfase. Ik verwonderde me opnieuw over de schoonheid van de natuur en begon weer te tekenen en met Lego te spelen, net zoals in mijn kindertijd. Ik besloot ook om terug te gaan studeren aan de School of Thinking. Dohmen vat deze periode van de tussenmens als volgt samen: 'Na de ontbinding en de revolte volgt een lange overgangsfase, die van de tussenmens. […] De tussenmens […] leeft in wachttijd, afgewend van het echte leven. Hij gehoorzaamt misschien nog wel, maar op heel andere gronden en niet langer blind. Er vindt een tijdelijke opschorting van het leven plaats. De tussenmens echter leeft zoveel mogelijk zonder oordelen en zonder binding. Hij leeft vooral zonder engagement, zonder haat maar ook zonder liefde.'

(Nietzsche - Menselijk, al te menselijk, deel I – voorwoord, 4): 'Er kunnen lange jaren van genezing tussen liggen, jaren vol bonte, pijnlijk-toverachtige veranderingen, beheerst en in toom gehouden door een taaie wil tot gezondheid, die zich vaak al als gezondheid durft te kleden en verkleden. Er zit een tussenstadium in, waaraan een mens met deze lotsbestemming later niet zonder ontroering terugdenkt: een bleek, fijn geluk van licht en zon behoort ertoe, een gevoel van vogel-vrijheid, vogel-overzicht, vogel-overmoed.'

Het is pas na die periode als tussenmens dat je echt inzicht krijgt in het waarom van je keuze om je ketenen los te maken. Tijdens de laatste maanden voor mijn vertrek heb ik tijdens de vele afscheidslunches wel vijftig keer aan mensen moeten uitleggen waarom ik deze beslissing had genomen. Uiteraard houden de argumenten die ik toen gaf nog steeds steek, maar het is pas na de periode als tussenmens dat het echt duidelijk werd waarom ik niet terug wou naar mijn oude leven. Net zoals Nietzsche hieronder beschrijft, zag ik mezelf nu pas echt.

(Nietzsche - Menselijk, al te menselijk, deel I – voorwoord, 5): 'Hij is verwonderd en zit stil te denken: waar was hij toch? Deze nabije en naastbije dingen: hoezeer veranderd komen zij hem voor! Wat een dons, wat een bekoring hebben ze intussen gekregen! […] Hoe goed is het dat hij niet als een teerhartige duffe baliekluiver altijd ‘thuis’, altijd ‘bij zichzelf’ gebleven is! Hij was buiten zichzelf: dat lijdt geen twijfel. Nu ziet hij zichzelf pas –, en voor wat een verrassingen komt hij daarbij niet te staan!'

Dohmen vat de ontknoping van het mysterie van de grote vrijmaking als volgt samen: 'De vrijgeworden geest ontdekt waarom hij zich van zijn vroegere bindingen moest ontdoen. Hij begrijpt zijn eerdere rebellie en afstandelijkheid. Hij realiseert zich dat hij al deze stadia moest doorlopen om ooit zichzelf te kunnen vinden en gehoorzamen. De vrije geest weet wat het is om de stuurman te zijn van zijn bestaan. Vrije geesten zijn vaak nog steeds gebonden, aan huwelijk, rang of stand, beroep, partij, staat, levensbeschouwing of ideologie. Leven en samenleven betekent nu eenmaal standpunten innemen, waarderen, zich losmaken en zich verbinden. De vraag is echter steeds waarom je je losmaakt, waarom en op grond waarvan je je verbindt. De vrije geest is diegene die weigert, afwijkt, verrast, instemt maar op andere gronden, altijd waardeert vanuit zichzelf. Hij gelooft niet in algemene oplossingen voor bijzondere levenssituaties. Een vrije geest zegt ‘elk geloof, elke zekerheid vaarwel, geoefend als hij is in het vermogen om op dunne koorden en mogelijkheden overeind te blijven en zelfs aan de rand van afgronden nog te dansen.'

Het lezen van de werken van Nietzsche heeft me niet alleen inzicht gegeven, maar ook de kracht om door te zetten in mijn vrijmakingsproces want, zoals Dohmen terecht opmerkte, is vrijheid 'een mentale toestand die alleen kan worden bereikt door een langdurige strijd met de eigen ziel.'

Als je voor een transformatieproces staat of je je er middenin bevindt, hoef je niet noodzakelijkerwijs Nietzsche te lezen. Voor mij werkte dit goed en was Nietzsche de ideale gids op mijn pad van transformatie, maar dat hoeft niet voor iedereen zo te zijn. Tijdens zo’n proces kan het echter waardevol zijn om een klankbord of sparringpartner te hebben op je liminale pad. 

JDK – maart 2023