Verlangen

Door bewust te worden van ons onderbewuste verlangen, kunnen we onze innerlijke vrijheid vergroten en ruimte creëren voor diepere verbinding met anderen.

Vorig jaar heb ik deelgenomen aan een fascinerende cursus gegeven door mijn favoriete filosofieprofessor Cadell Last, die je kunt ontdekken op https://philosophyportal.online/. Tijdens deze cursus hebben we het uitdagende maar zeer boeiende werk Fenomenologie van de Geest van Georg Wilhelm Friedrich Hegel bestudeerd en doorworsteld. Hegel stelt dat we in ons proces van zelfwording, dat verloopt via verschillende stadia van de ontwikkeling van de geest (‘bewustzijn’, ‘zelfbewustzijn’, ‘rede’, ‘geest’, ‘religie’), voortdurend op zoek zijn naar de ‘grond’ van het Zelf, maar hier steeds in falen. Uiteindelijk bereiken we volgens Hegel een toestand van ‘absoluut weten’, waarbij we terechtkomen bij een soort ‘leegte’, ‘void’, ‘gap’, ‘abyss’, ‘afgrond’ of ‘niets’.

Het is buitengewoon lastig om bij die ‘leegte’ te blijven. Hoeveel mensen zijn in staat om een hele dag alleen door te brengen in hun eigen gezelschap? Zoals Blaise Pascal al in 1654 zei: 'Alle problemen van de mensheid komen voort uit het onvermogen van de mens om rustig in zijn eentje in een kamer te zitten.' Met andere woorden, we zijn voortdurend bezig om die 'leegte' te vullen.

Na het volgen van de cursus heb ik drie dagen gevast omdat ik een belichaamde ervaring zocht die een analogie zou kunnen zijn voor wat Hegel bedoelt met het proces van zelfwording. Tijdens het vasten ervaar je letterlijk de ‘leegte’ en voel je tegelijkertijd een drang om die leegte op te vullen (in dit geval met voedsel). Ondanks het gebrek aan energie voelde ik me juist meer levendig. In het begin was ik rusteloos, maar na verloop van tijd werden mijn zintuigen scherper en begon ik zelfs meer compassie voor het lijden van anderen te voelen. Er lijkt een paradox te ontstaan: je wordt bewuster en voelt 'meer leven', maar tegelijkertijd is er ook een drang om dat levendige gevoel zo snel mogelijk te beëindigen door te eten. Een vergelijkbare analogie is te vinden in seksuele energie en tantrische oefeningen. Ook daar voel je je intenser leven, maar tegelijkertijd streef je naar iets dat uiteindelijk dat gevoel doet stoppen. Hoe bizar is dat?!

Na het bevredigen van ons verlangen voelen we ons vaak lusteloos. Maar na verloop van tijd begint het verlangen opnieuw te knagen en proberen we opnieuw een leegte te vullen. Dit patroon is duidelijk bij de fysiologische noden zoals eten en seks, maar geldt dit ook voor onze behoeften hoger op de piramide van Maslow? Speelt deze onderliggende dynamiek ook bij onze ‘hogere’ behoeften?

Wanneer we bijvoorbeeld een carrière nastreven of op zoek zijn naar een levenspartner, zijn we dan ook een ‘gap’ of ‘leegte’ aan het proberen te vullen? Mijn ervaring is dat eens we de begeerde job hebben behaald, ons oorspronkelijk verlangen samensmelt met ons doel en er even geen ‘gap’ meer lijkt te zijn, maar dat er dan blijkbaar vrij snel een nieuw verlangen ontstaat om op zoek te gaan naar iets anders. Die dynamiek houdt ons in zekere zin in leven. Het is opnieuw dat dubbel gevoel: we streven naar die job en dat maakt ons rusteloos tijdens het soms lange proces en tegelijkertijd willen we die job in de hoop dat zo dat rusteloze gevoel stopt. Freud noemt dit laatste streven de ‘death drive’.

Het is bijzonder fascinerend om in jezelf en in je omgeving te kijken naar de dynamiek tussen het verlangen om de ‘leegte’ op te vullen en de ‘death drive’ die het rusteloze verlangen, of met andere woorden de levensdrang of het leven zelf, wil doen stoppen. De meeste mensen (zeker in de Westerse wereld) worden simpelweg geleefd door dit onderbewuste proces. Volgens Schopenhauer zitten ze vastgebonden op het brandende rad van Ixion: een cyclus van verlangen, bevrediging, verzadiging, verveling en teleurstelling, om vervolgens weer behoeftig te zijn. Volgens Schopenhauer vormt het menselijke streven naar bevrediging en geluk de basis van menselijk lijden en het gevoel van zinloosheid van het bestaan. Het verlangen naar bevrediging en geluk is volgens hem onverzadigbaar en onbeheersbaar en wordt voortdurend aangewakkerd als een rad dat draait en in brand staat, wat resulteert in voortdurend lijden voor degenen die eraan vastzitten. Schopenhauer ziet dit verlangen als een onvermijdelijke kracht die het menselijk leven beheerst en die alleen kan worden overwonnen door middel van ascetisme en het afzien van verlangens en behoeften.

Hoewel we kunnen proberen om, zoals de Boeddhisten, elk verlangen uit te schakelen, betwijfel ik of dit een haalbare weg is voor de Westerse mens. In plaats daarvan geloof ik meer in het zoeken naar een 'perspectival shift' door de 'gap' of de 'void' reflectief te maken, waardoor we het onderbewuste proces in het bewustzijn proberen te brengen.

Door ons onderbewuste proces bewuster te maken, kunnen we mogelijk onze innerlijke vrijheid vergroten en minder slaafse 'gap-fillers' zijn. Hierdoor kunnen we proberen meer in het heden te leven in plaats van voortdurend te piekeren over het verleden (teleurstelling?) of de toekomst (verlangen?). Op die manier wordt de existentiële ‘leegte’ of 'gap' getransformeerd tot een 'ruimte', een ruimte waarin ook anderen kunnen worden opgenomen. Het is in deze leegte of ruimte dat ook diepere verbinding met anderen mogelijk wordt.

JDK – mei 2023